POWIEŚCIOWY ŚWIAT TEGOROCZNEGO NOBLISTY LITERACKIEGO, PATRICKA MODIANO

W czwartek, 09. października kolejnym noblistą literackim został francuski pisarz, Patrick Modiano.  

Decyzja Szwedzkiej Akademii uzasadniona została następująco:

Za sztukę pamięci i dzieła, w których uchwycił najbardziej niepojęte ludzkie losy i odsłaniał świat czasu okupacji.

Pisarz w Polsce mało znany, mało tłumaczony… 

Pierwsze komentarze i reakcje massmediów podkreślały zdziwienie krytyków; osąd wydaje się nie do końca sprawiedliwy, bo Modiano to pisarz charakteryzujący się niezwykłą przenikliwością, mądrością i ogromnym talentem literackim.

Montaigne napisał w jednym z dzieł, że sam stanowi materię swojego dzieła. Patrick Modiano mógłby bez problemu przypisać sobie tę myśl. 

Mało, który pisarz potrafi tak mocno spleść ze sobą realne wydarzenia i fikcję powieści bez odkrywania samego siebie, albo – jeszcze precyzyjniej – odkrywa się, aby móc lepiej się ukryć.

W 1965 roku, Patrick Modiano porzucił studia humanistyczne na Sorbonie i poświęcił się literaturze; głównym celem pisarstwa stała się próba odkrycia epoki, która go prześladowała. Pierwsza powieść, La Place de l’ Etoile, opublikowana w roku 1968 została uhonorowana nagrodą Roger Nimier.

Patrick Modiano obrócił się plecami do swoich rówieśników studentów budujących w maju '68 roku barykady na ulicach Paryża i zrywających z wartościami odziedziczonymi po okresie powojennym.  

Podążył za własnym drogowskazem, zamknął się w kadrze epoki okupacji 1940-1944. Nakreślił halucynogenny, własny obraz losów Żydów francuskich.  Paryż z okresu niemieckiej okupacji stał się centrum zainteresowań Patricka Modiano. 

W jednym z wywiadów powiedział, że on sam w swoim pisarskim jestestwie jest „produktem Okupacji” – epoki, w której mogły skrzyżować się w tym samym czasie i miejscu losy czarnorynkowego handlarza, gestapowca z ulicy Lauriston i człowieka ściganego.  

To właśnie tak skrzyżowały się drogi rodziców Modiano – ojca, kosmopolitycznego Żyda i matki, przedwojennej aktorki filmowej.

Z biegiem lat, Modiano poszerzał krąg swoich zainteresowań, ale przeszłość niezmiennie pozostała elementem zajmującym – prześladującym nawet – autora La Ronde de nuit, Les Boulevards de ceinture i wielu innych powieści. 

Kolejne pozycje odchodzą od bezpośredniego i zdefiniowanego planu czasowego. Dobrym przykładem jest wydana w 1975 roku powieść Villa triste (tłumaczona na język polski) będąca jedną z powieści nostalgicznych, w której  bohater i równocześnie narrator udaje się w mentalną podróż w poszukiwaniu zagubionego czasu. Następne powieści Modiano, między innymi wydane w Polsce Ulica ciemnych sklepików, czy Zagubiona dzielnica także tkają pajęczynę na wpół zgubionych wspomnień. Bohaterów prześladuje poszukiwanie wyblakłej już przeszłości, nadawanie jej nowego kolorytu i blasku.  Livret de famille rozpoczyna się aforyzmem autorstwa francuskiego poety, René Char:

Vivre, c´est s´obstiner à achever un souvenir 

(Życie jest upartą próbą dokonywania wspomnień).

Jednakże fraza Chara ma wydźwięk podwójny: jesteśmy rozpięci pomiędzy pragnieniem przedłużania przeszłości, aby pozwolić jej żyć a próbą jej unicestwienia, aby nie musieć znosić wyrzutów sumienia. 

Bohaterowie Modiano dobrze znają ten dualizm, poddają się ciągłej próbie powtórnego powołania do życia zagubionych elementów, aby móc się oczyścić.

Patrick Modiano na pewno nie jest pisarzem zaangażowanym w potocznym rozumieniu tego określenia.  Jest raczej ciągłym poszukiwaczem pewnego stylu, własnej muzykalności słów i tkanki zdarzeń.  Jego powieści nie mają na celu przekazania „przesłania”, są swoistym zaproszeniem do marzeń, podróży w przestrzeni, w czasie i języku. Czytając powieści  Modiano można  przede wszystkim odkryć dyskretny urok nostalgii, sztukę wsłuchania się w to, czego słowa nie mówią bezpośrednio.

Powieści Modiano są ciągiem wariacji związanych z prześladującymi go wątkami. Przeszłość, poszukiwanie nieobecnego ojca, strach, własna tożsamość – wszyscy bohaterowie żyją w zafałszowanej tożsamości, obcej i nieznanej im samym – pustka, oto lejtmotywy tkające świat opowieści.  Każdy kolejny utwór stanowi zaproszenie do wewnętrznego, spiralnie rozwijającego się uniwersum, w którym mieszają się fikcja i rzeczywistość, wspomnienia realnie przeżytych wydarzeń i wyimaginowanej rekonstrukcji przeszłości.

Na powieściowy świat Modiano składa się, najkrócej mówiąc, ogromna mozaika fikcyjnych autobiografii. Bohaterowie, wątki i sytuacje nacechowane są celową powtarzalnością nadającą im wartość zamierzonej obsesyjności. Budowane są jak palimpsesty, wyblakłe rękopisy, na których powstają kolejne historie. Każda następna powieść budowana jest na zrębach poprzednich, miesza wątki, daje wrażenie wręcz drukowanych jednej na drugiej.  A w warstwie wariacyjnej liczą się najdrobniejsze niuanse, półcienie, przywoływanie martwego czasu, najsubtelniejsze przesunięcia w przestrzeni – zabiegi wymagające absolutnej maestrii zgrania tych wszystkich elementów w perfekcyjnie brzmiącą orkiestrę.

Lektura godna polecenia, warto poświęcić jej chwilę i zresetować zmęczoną codzienną bieganiną psychikę.

(W języku polskim dostępne są następujące tytuły Patricka Modiano: Wiila triste, Zagubiona dzielnica, Nawroty nocy, Katarzynka, Przejechał cyrk oraz Ulica ciemnych sklepików)